زمانها و مکانهای گفتن (بسم الله) و فضیلت آن

1-    هنگام وضو گرفتن:
پیامبر (ص) می‏فرماید: (لا صلاة لمن لا وضوء له و لا وضوء لمن لم یذکر إسم الله علیه)  (نماز هیچ کس بدون وضو درست نیست و وضوی هیچ کس بدون بسم الله گفتن درست نیست).
[مترجم: البته این حدیث با احادیث دیگری از درجه واجب بوده ساقط شده و اگر شخص بسم الله هم در اول وضو نگوید باز وضویش درست است].
2-    هنگام سر بریدن و صید حیوانات:
(و لا تأکلوا مما لم یذکر اسم الله علیه و إنه لفسق) (انعام/121) (و از آنچه نام خدا بر آن ذکر نشده نخورید که آن فسق و تبهکاریست).
(فکلوا مما أمسکن علیکم و اذکروا اسم الله علیه) (مائده/4) (پس از صیدی که – سگان معلَم – برای شما نگه دارند بخورید و نام خدا را بر آن صید یاد کنید).
عدی بن حاتم (رضی الله عنه) از پیامبر (ص) در مورد حکم صید کردن با سگ معلَّم در هنگامی که سگی دیگر همراه آن پیدا شد و معلوم نبود که کدامیک از آن دو سگ، شکار را به دام انداخته اند، سؤال کرد. پیامبر (ص) در جواب او فرمودند: (لا تأکل فإنما سمیت علی کلبک و لم تسم علی غیره)  (آن را مخور چون تو نام خداوند را بر روی سگت هنگام ارسال آن به شکار آورده‏ای ولی بر روی سگ دیگر نام خداوند را نیاورده‏ای).
3-    هنگام خوردن و آشامیدن:
عمر بن أّی سلمة (رضی الله عنه) می‏فرماید: (من بچه بودم و در خانه پیامبر (ص) مشغول غذا خوردن با هر دو دستم بودم، پیامبر (ص) فرمودند: (یا غلام سم الله و کل بیمینک و کل مما یلیک) (ای غلام – بچه – نام خدا را هنگام غذا خوردن یاد کن، با دست راستت و از جلو خودت بخور).
4-    هنگام رقیه کردن درد و بیماری:
عثمان بن ابی العاص الثقفی (رضی الله عنه) نزد پیامبر (ص) آمد و در مورد دردی که از آن روزی که مسلمان شده و گریبانگیر او شده شکایت کرد، پیامبر (ص) به او فرمود: (ضع یدک علی الذی تألم من جسدک و قل بسم الله ثلاثاً و قل سبع مرات أعوذ بالله و قدرته من شرما أجد و أحاذر)  (دستت را بر آن قسمتی از جسمت که دارای درد و رنج است بگذار و سه بار (بسم الله) بگو، و هفت بار (أعوذ بالله و قدرته من شر ما أجذر: به خداوند متعال و قدرتش پناه می‏برم از ضرر هر آنچه که احساس می‏کنم و از آن می‏ترسم) بگو).
ابوسعید الخدری (رضی الله عنه) می‏فرماید: [جبرئیل (ع) نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: ای محمد (ص) احساس درد و بیماری می‏کنی؟ پیامبر (ص) فرمود: بله، جبرئیل (ع) فرمود: (بسم الله ارقیک من کل شیء یؤذیک من شرکل نفس أوعین حاسد الله یشفیک باسم الله أرقیک) (تو را از هر آنچه که آزار و اذیتت می‏دهد و از زیان هر نفس و شخصی و از زیان هر چشم حسود و ناپاکی به خداوند بزرگ پناه می‏دهم، خداوند بزرگ شفایت دهد، به نام خداوند بزرگ تو را پناه می‏دهم)]. 
5-    هنگام ورود و خروج مسجد:
انس (رضی الله عنه) می‏فرماید: [پیامبر (ص) هرگاه داخل مسجد می‏شد، می‏فرمود: (بسم الله اللهم صل علی محمد اللهم افتح لی ابوابک رحمتک) (بنام خداوند متعال، درود و سلام پروردگار بر محمد، پروردگارا درهای رحمتت را بر من بگشا) و هنگامی که از مسجد بیرون می‏رفت، می‏فرمود: (بسم الله، اللهم صل علی محمد اللهم افتح لی ابوابک فضلک) (به نام خداوند متعال، درود و سلام خداوند بر محمد، پروردگارا درهای لطف و کرامتت را بر روی من باز کن)].
6-    هنگام نزدیکی مرد با همسرش:
ابن عباس (رضی الله عنه) از پیامبر (ص) روایت می‏کند که: [اگر یکی از شما خواست با همسرش نزدیکی کند این دعا را بخواند (بسم الله، اللهم جنبا الشیطان و جنب الشیطان مما رزقنا فانه أن یقدر بینهما ولد فی ذلک لم یضره الشیطان أبدا: به نام خداوند متعال، پروردگارا ما را از شیطان دور کن و شیطان را از آنچه که روزی ما – فرزند – قرار داده‏ای دور کن، در این حالت اگر خداوند فرزندی را به آنها عطا نماید، هرگز شیطان نمی‏تواند ضرری به آن برساند)].
7-    هنگام صبح و عصر:
عثمان بن عفان (رضی الله عنه) روایت کرده که پیامبر (ص) فرمود: [هر بنده‏ای در صبحگاه و شامگاه این عبارت را سه بار بگوید: - (بسم الله الذی لا یضر مع اسمه شیء فی الأرض و لا فی السماء و هو السمیع العلیم) (به نام آن خدایی که اگر نام او ذکر کرده شود هیچ چیزی چه در آسمان و چه در زمین نمی‏تواند ضرری برساند و او شنوای داناست) – هیچ چیزی نمی‏تواند به او زیان و ضرری رساند).
8-    هنگام بستن در خانه در شب:
جابر بن عبدالله (رضی الله عنه) می‏فرماید که پیامبر (ص) فرمودند: (هنگامی که شب آمد و شامگاهان سپری شد، فرزندانتان را به خانه برگردانید و هنگامی که ساعتی از شب گذشته آنها را بخوابانید و درهای خانه هایتان را در حالی که نام خداوند را بر آن می‏آورید ببندید، زیرا شیطان دری را که نام خداوند بر آن آورده شده نمی‏تواند باز کند و دَرِ تنگ و کوزه آب را ببندید و نام خدا را بر آن بیاورید، دَرِ ظرف و بشقابهایی را که غذا در داخل آن است ببندید و نام خدا را بر آن بیاورید، و چراغ ها را خاموش کنید).
9-    هنگام داخل و خارج شدن از خانه:
انس بن مالک (رضی الله عنه) از پیامبر (ص) روایت کرده که: [اگر انسان از خانه اش بیرون رفت و در عین بیرون رفتن گفت: (بسم الله توکلت علی الله لا حول و لا قوة الا بالله) (به نام خداوند، توکل کردم بر خدا و هیچ تلاش و کوشش و توانی وجود ندارد مگر با استعانت از خداوند) در این هنگام به او گفته می‏شود، هدایت شدی و همین برای تو کافیست که در حفظ و امان خداوند قرار داری و شیطان هم نمی‏تواند به تو ضرری رساند).
جابر بن عبدالله (رضی الله عنه) می‏فرماید از پیامبر (ص) شنیدم که می‏فرمود: (اگر انسان به خانه‏اش رفت و نام خداوند را در هنگام داخل شدن به خانه و غذا خوردن آورد، شیطان می‏گوید که نه جای ماندن و نه غذا برای من دارید، ولی اگر انسان به خانه‏اش رفت و نام خداوند را هنگام ورود به خانه نیاورد شیطان می‏گوید که جای ماندن برای خودم پیدا کردم، و اگر انسان هنگام غذا خوردن نام خداوند را نیاورد، شیطان می‏گوید، جای ماندن و غذا خوردن را برای خود پیدا کردم).
10-    هنگام سوار شدن بر الاغ، اسب، ماشین، هواپیما و کشتی:
پیامبر (ص) هنگامی سوار الاغی می‏شد، می‏فرمود: (بسم الله الحمد لله سبحان الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقرنین)  (به نام خداوند، سپاس و ستایش برای خداوند، پاک و منزه، خداوندی که این را برای ما رام و مسخر گردانید و ما توانایی این کار – رام کردن و مسخر کردن – را نداشتیم).
11-    هنگام خواندن قرآن یا نوشتن نامه:
الف- هنگام خواندن قران گفته می‏شود (بسم الله الرحمن الرحیم)، حال چه در نماز باشیم یا نه، به محضی که خواستیم قرآن بخوانیم باید بسم الله را بگوئیم.
ب- هنگام نوشتن نامه و دلیل آن هم این فرموده خداوند است: (إنه من سلیمان و إنه بسم الله الرحمن الرحیم) (نمل/30) (آن نامه از جانب سلیمان است و عنوانش با نام خدای بخشنده و مهربان است).
نامه‏های پیامبر (ص) که برای رهبران و رؤسا می‏فرستاد نیز چنین بود، مثل نامه ای که برای هرقل پادشاه روم فرستاد که مضمونش چنین بود:
(بسم الله الرحمن الرحیم، محمد رسول الله إلی هرقل عظیم الروم، سلام علی من اتبع الهدی، أما بعد: أسلم، تسلم یؤتک الله أجرک مرتین)  (بنام خداوند بخشنده مهربان، از محمد فرستاده خداوند به هرقل بزرگ روم، سلام خدا بر آن کس باشد که پیروی و دنباله‏روی راه حق را می‏کند، بعد از این به آئین اسلام روی آور، و محفوظ می‏شوی و خداوند بزرگ پاداشی دو برابر به تو عطا خواهد کرد).
معنای (بسم الله)
کلمه (بسم الله) اسم یا فعل است، یعنی می‏تواند هر دو باشد، و این دو به همدیگر نزدیکند و برای تأیید هر دو دلیل قرآنی وجود دارد.
آن کسی که (بسم الله) را به عنوان اسم قلمداد کرده، تقدیرش چنین است: (بسم الله أبتدا: به نام خدا آغاز می‏کنم) و خداوند در قرآن می‏فرماید: (و قال ارکبوا فیها بسم الله مجراها و مرساها إن ربی لغفور رحیم) (هود/41) (و دستور داد که شما مؤمنان سوار کشتی شوید تا به نام خدا کشتی هم روان شود و هم به ساحل نجات رسد، خدای من حقیقتاً صاحب مغفرت و رحمت است).
آن کسی که (بسم الله) را به عنوان فعل قلمداد کرده، بخاطر این فرموده خداوند است:
(إقرأ بسم ربک الذی خلق) (علق/1) (بخوان به نام پروردگارت که آفرید).
هر دوی این دلایل درستند، زیرا فعل همواره باید مبنای مصدری داشته باشد و تو می توانی هم تقدیر فعلی و هم تقدیر مصدری را اعمال نمایی، به طور مثال هم می‏توانی بگویی: (أشرب بسم الله: با نام خداوند می‏نوشم) و هم (بسم الله أبتدا بشربی: با نام خداوند نوشیدن را آغاز می‏کنم). این مسئله بستگی به آن فعلی است که در اول می‏آوری، حال نوع فعل فرقی نمی‏کند که خوردن، آشامیدن، نماز خواندن، وضو گرفتن و ... باشد، زیرا ذکر نام خداوند در اول کلیه این افعال چه برای تبرک جستن یا شروع کردن یا استعانت خواستن یا قدرت گرفتن باشد مشروع و درست است. والله اعلم.
(الله) اسم علم برای خداوند بزرگ و عظیم است، و گفته شده (الله) اسم اعظم است، چون با تمام اسماء و صفات دیگر وصف می‏شود و همه آنها وصف این نامند، همچنانکه خداوند بزرگ می‏فرماید:
(هو الله الذی لا إله إلا هو عالم الغیب و الشهادة هو الرحمن الرحیم) (22)
(هو الله الذی لا إله إلا هو الملک القدوس السلام المؤمن المهیمن العزیز الجبار المتکبر سبحان الله عما یشرکون، هو الله الخالق البارئ المصور له الأسماء الحسنی یسبح له ما فی السموات و الارض و هو العزیز الحکیم) (حشر/23-24).
(او خدایی است که هیچ خدایی غیر او شایسته پرستش حقیقی نیست که دانای نهان و آشکار عالم است و او بخشنده و مهربان است، او خدایی است که هیچ معبودی بغیر او شایسته پرستش و حقیقی نیست، سلطان مقتدر عالم پاک از هر نقص و آلایش و منزه از هر عیب و ناشایست ایمنی بخش نگهبان جهان و جهانیان غالب و قاهر بر همه مخلوقات با جبروت و عظمت و بزرگوار و برتر و پاکست از هر چه بر او شریک پندارند، او خدای خالق عالم وجود و پدید آورنده بی سابقه و صورتگر مخلوقات، برای او نامهای نیکوی بسیاری است و آنچه در آسمان و زمین است همه به تسبیح و ستایش جمال و جلالش مشغولند و اوست خدای یکتا، مقتدر و حکیم).
در این آیات تمام این نامها به عنوان صفت برای نام (الله) قرار داده شده‏اند، (و لله الأسماء الحسنی فادعوه بها) (تمام اسمهای پاک و زیبا برای (الله) است و الله را با آن اسمها بخوان).
ابوهریرة (رضی الله عنه) از پیامبر (ص) روایت می‏کند که: (إن الله تسعة و تسعین إسماً مائة إلا واحدا من أحصاها دخل الجنة)  (خداوند بزرگ 99 نام دارد، صد نام بغیر از یک نام نباشد، هر کس این نامها را به معنای واقعیشان درک کند و بداند به بهشت می‏رود).
[مترجم: صرف شمردن این نامها مورد نظر نیست، بلکه انسان باید توحید اسماء و صفات را داشته باشد و آن نامها را به معنای واقعی درک کند و به مضامین آنها عمل نماید، برای توضیح بیشتر می‏توانید به کتابهای عقیده که در آنها مباحث توحید اسماء و صفات آمده است – مثل کتاب القواعد المثلی فی اسماء الله تألیف شیخ محمد بن صالح العثیمین – مراجعه کنید].
(أحصاها): معنای آن این است که انسان معانی اسماء و صفات خداوند را بفهمد و نسبت به آنها درک درستی داشته باشد، و به حقیقت آنها عمل کند و توحید عملی نسبت به آنها داشته باشد، یعنی دارای توحید الوهیت، ربوبیت و اسماء و صفات باشد و این توحید را در اعماق قلبش تثبیت کرده باشد، بعد از آن – بدون آنکه خللی چه از لحاظ اعتقادی و چه از لحاظ عملی در آن بوجود آید – اگر بر این توحید واقعی از دنیا رفت، داخل بهشت می‏شود.
اما اگر معنای (أحصاها) حفظ کردن این اسماء و صفات توسط انسان و بدون درک آنها باشد و شب و روز آنها را بخواند و بشمارد و انواع اعمال و گفتار متناقض آنها را داشته باشد، این معنایی صد درصد اشتباه است و این شخص هرگز داخل بهشت نمی‏شود، زیرا در این حدیث منظور از کلمه (أحصاها) فهمیدن و درک معنای واقعی اسماء و صفات خداوند و عمل کردن به آنهاست.
بسم الله الرحمن الرحیم
از ابن عباس (رضی الله عنه) روایت است که: (أن رسول الله (ص) کان لا یعرف فَصل السورة حتی ینزل علیه بسم الله الرحمن الرحیم)  (پیامبر (ص) فاصله بین دو سوره را نمی‏دانست تا اینکه – بسم الله الرحمن الرحیم – بر او نازل شد).
علمای اسلام در مورد اینکه (بسم الله الرحمن الرحیم) آیه‏ای از آیه‏‏های سوره نمل است، اتفاق نظر دارند، ولی در مورد اینکه (بسم الله الرحمن الرحیم) آغاز سوره‏ها آیه‏ای جداست یا اینکه فقط در سوره فاتحه به عنوان آیه‏ای جدا محسوب می‏شود، یا فقط برای جدا کردن سوره‏های قرآن از همدیگر آمده است اختلاف نظر دارند. و قول صحیح و راجح در این مورد این است که (بسم الله الرحمن الرحیم) در آغاز سوره‏ها فقط برای جدا کردن سوره‏ها از همدیگر آمده است، همچنانکه در حدیثی که از ابن عباس (رضی الله عنه) نقل کردیم نیز چنین اشاره شده است.
آن دسته از علمایی که معتقدند (بسم الله الرحمن الرحیم) در سوره فاتحه بعنوان آیه‏ای مستقل آمده است، در نمازهای جماعت جهری لفظ (بسم الله الرحمن الرحیم) را با صدای بلند قرائت می‏کنند ولی آن دسته از علمایی که معتقدند (بسم الله الرحمن الرحیم) در سوره فاتحه آیه‏ای مستقل محسوب نمی‏شود در نمازهای جماعت جهری آن را با صدای آهسته و خفیف قرائت می‏کنند. و بر هر یک از این اقوال دسته‏ای از صحابه فتوی داده و عمل کرده‏اند.
[مترجم: این یک مسئله اختلافی است و نمی‏توان گفت قول دسته‏ای حق و دسته دیگر باطلند، ولی آنچه از چهار خلیفه اسلام (رضی الله عنه) روایت شده این است که آنها با صدای آهسته و آرام (بسم الله الرحمن الرحیم) را در نماز جماعت تلاوت کرده‏اند و همچنین عده زیادی از پیروانشان نیز این کار را کرده‏اند و مذهب ابوحنیفه و سفیان ثوری و احمد بن حنبل نیز چنین است].
خلاصه کلام: اجماع امت بر هر دو طریق – چه با صدای بلند و چه آهسته گفته شود – وجود دارد یعنی هر دو طریق درست و قابل قبول هستند.
نتیجه گیری از این آیه:
1-    (بسم الله الرحمن الرحیم) قسمتی از آیه‏ای از آیه‏های سوره نمل است.
2-    (بسم الله الرحمن الرحیم) برای جدا کردن بین سوره‏ها نازل شده است.
3-    (بسم الله الرحمن الرحیم) اولین آیه سوره فاتحه است. پیامبر (ص) فرمودند:
(الحمد لله رب العامین، أم القرآن، أم الکتاب و السبع المثانی...)  (الحمد لله رب العالمین، مادر قرآن، مادر کتاب، و هفت آیه‏ای که تکرار می‏‏شوند).
خداوند می‏فرماید: (و لقد آتیناک سبعا من المثانی و القرآن العظیم) (حجر/87) (- ای محمد – همانا هفت آیه‏ای که تکرار می‏شوند با ثنا و این قرآن با عظمت را بر تو فرستادیم).
از ام سلمة (رضی الله عنه) روایت است که: (أن النبی (ص) قرأ الفاتحة و عدا البسملة آیة منها)  (پیامبر (ص) سوره فاتحه را خواند و (بسم الله الرحمن الرحیم) را آیتی از سوره فاتحه بحساب می‏آورد).